Nasz Czas

Początki hodowli w Europie i Polsce są bardzo stare i toną w pomroce dziejów. W Europie pierwszą historyczną informację o karpiu - jako leku na schorzenia- podaje w Bawarii przeorysza klasztoru Benedyktynek św. Hildegarda (1098-1170). O hodowli karpia w stawach dowiadujemy się nieco później od mnicha Albertusa Magnusa (1230-1310), podobnie jak w Czechach (1115 r.) na Moravach (1227 r.).

Istnieją różne hipotezy co do pojawienia się w Polsce karpia udomowionego (hodowlanego). Wielu uważa, że istniały dwa szlaki, którymi karp przedostał się do rdzennie polskich ziem z macierzystego dorzecza Morza Czarnego, w czym była głównie zasługa zakonów, a później świeckiego duchowieństwa (biskupstwa). Najstarszym zakonem, który pierwszy trudnił się gospodarka wiejską i chowem ryb byli Cystersi*, sprowadzeni do Polski w XII wieku z ziemi brabanckiej (Belgia,Francja).

Dziś wiemy, że udomowionego karpia-lustrzenia na naszych ziemiach hodowano co najmniej od połowy XIII wieku. Karpi tych, w odróżnieniu od ich dzikiej formy rzecznej, (s a z a n) nie spotykamy w stanie naturalnym, gdzie tworzą lokalne formy. Dzikie sazany europejskie czy azjatyckie wyraźnie się różnią od udomowionych karpi-lustrzeni i karpi- drobnołuskich gorszym pokrojem ciała i tempem wzrostu. W latach 60 i 70 podejmowane były liczne próby wychowu sazanów dunajskich w stawach bądź ich krzyżowania z karpiem hodowlanym.

Karp-lustrzeń, zwany od 1650 roku także karpiem królewskim ( rex cyprinorum) pochodzi prawdopodobnie od mutantów dunajskiego sazana, którego do Rzymu przywieźli z wojen rzymscy legioniści i tam się zadomowił, po czym wtórnie go dalej Rzymianie rozprowadzili po klasztorach zachodniej Europy. Następnie klasztory te dalej rozpowszechniały znany już chów karpia kulturowego (domowego) m.in. w Polsce, w czym znaczącą rolę posiadały obowiązujące liczne (do 180 dni w roku) dni postne.

Pierwszy pisany dokument o karpiu na ziemiach polskich pochodzi dopiero z 1466 roku, od znanego kronikarza bitwy grunwaldzkiej Jana Długosza (1415-1480).W swoich kronikach opisuje on m.in. 3 karpie w herbie śląskiego rodu K o r c z b o k (tres pisces, qui carpiones vocantur), co potwierdza późniejszy herbarz Paprockiego (1584). W innym miejscu opisuje on dwa pstrągi (duo piscecs, qui trutae apelantur) w herbie rodu M a u s z n i k de Dombrova. Karp figuruje również w księgach rachunkowych Zakonu Krzyżackiego (Deutscherdensritter) z 1399 roku. Wynika z tego, że już w XIII-XIV wieku karp był szeroko rozsiedlony w wodach Polski .

Na podstawie prac licznych autorów zasadniczo wyróżniamy cztery podstawowe okresy w rozwoju hodowli karpi w Polsce :

I. Od połowy XIII wielu do połowy XVII wieku (tj. końca wojen szwedzkich). Był to okres dynamicznego rozwoju oraz rozkwitu polskiej gospodarki stawowej. W tym okresie pojawiają się pierwsze prace drukowane z zakresu chowu ryb. Pierwszym w Europie podręcznikiem chowu ryb w stawach jest dzieło morawskiego biskupa Jana Dubrawskiego /Dubraviusa/ z Ołomuńca /1547/, opisujące także hodowlę ryb na polskich ziemiach (Śląsk). Niedługo potem wychodzi pierwszy polski podręcznik stawowy Olbrychta Strumieńskiego (1573) "O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów" oraz książka Stroynowskiego (1609, 1639), wznowiona w 1863 roku. O rozwiniętej wówczas polskiej hodowli karpi pisał także w 1568 r. polski historyk M. Kromer, opisujący ówczesne państwo polskie.

Polska gospodarka stawowa, a zwłaszcza - w polskiej kolebce "zagłębia stawowego" na Górnym Śląsku, uznawana była wtedy, obok hodowli czeskiej za najnowocześniejszą i najsilniejszą w Europie. Dotyczyło to zarówno nowoczesnych technik budowania stawów i metod gospodarowania oraz wielkości produkcji. Znana była wtedy od 2 połowy XVI w tzw. gospodarka przesadkowa, polegająca na kolejnym przenoszeniu podrastających ryb do innych, wcześniej przygotowanych i zalanych wodą kategorii stawów. Najsilniej rozwinięta była w ośrodku oświęcimsko - zatorskim, dobrach abp. gnieźnieńskiego i krakowskiego i dolinie rzeki Baryczy (Milicz). Wspomnieć tu trzeba, że pierwsze ogólne wzmianki o przesadkowaniu dużo wcześniej znajdujemy już w pracach Strumieńskiego (1573) i częściowo Dubraviusa (1547). W początkach XVIII wieku, wraz z upadkiem hodowli stawowej w Europie, metoda ta została zaniechana i aż do końca XIX w zapomniana.

Najobszerniejsze informacje o gospodarce rybnej XV-XVII wieku posiadamy z rejonu Śląska, a zwłaszcza Śląska Cieszyńsko- Opawskiego, Pszczyńskiego i Raciborskiego, którą żywo interesowali się także i czescy historycy dziejów hodowli karpi z Dubraviusem (1543) na czele. Region Śląska posiadał dogodne warunki klimatyczne (ciepłe lata), glebowe (gliny z enklawami lessowymi), a zwłaszcza wodne (źródła dużych rzek : Odry, Wisły, Olzy, Soły). Szacunkowa powierzchnia stawów na G. Śląsku w XV-XVI w. wynosiła około 25-30 tys. ha, w których występowały już wszystkie kategorie stawów obecnie użytkowane (tarliska, przesadki, stawy kroczkowe i towarowe, zimochowy i magazyny). W stawach tych poza karpiem hodowano tzw. c z a r n o r y b, do którego zaliczano ryby z ciemnym kolorem skóry i łusek (karasie, miętusy, liny, piskorze, sumy) oraz "b i a ł o r- y b" - leszcze, płocie, okonie, kiełbie, jazie, jazgarze, ukleje i inne gatunki małocenne . Obie te grupy ryb stanowiły z reguły 15-20% odławianej ze stawów masy karpi oraz szczupaków lub sandaczy. W wyżynnych rejonach Śląska (Beskidy) od XVI wieku hodowane były także pstrągi, które później górale przenosili (pieszo) przez góry i dostarczali dalej na dwór cesarski we Wiedniu .

W tym okresie, podobnie jak i sąsiednich krajach, w Polsce powstają liczne stawy-giganty, budowane przez magnatów i wielkie rody książęce, jako rodzinne "pomniki chwały": np. staw Stary (700 ha) i Grabownica (500 ha) koło Wrocławia i Milicza, Kaliski (625 ha) pod Opolsem, Bieruński (533 ha) koło Katowic czy staw Zygmunta Augusta (480 ha) koło Knyszyna (Białystok). Ten ostatni znany także jest jako "Czechowizna", gdyż zbudowany był (1560 r.) przez czeskich budowniczych, sprowadzonych przez polską królowę Bonę odwiedzającą W. Księstwo Litewskie. Z tamtego okresu pozostało wiele stawów (tzw. rybników) i całych gospodarstw, użytkowanych do dnia dzisiejszego: Gołysz, Ochaby i Landek koło Cieszyna , Zator, Grojec, Osiek, Czernichów koło Krakowa, Łyszkowice pod Łowiczem, Knyszyn koło Białegostoku, Przygodzice i Milicz w dolinie rzeki Baryczy oraz wiele mniejszych obiektów stawowych w dorzeczu górnej Odry i Wisły.

II Okres - od połowy XVII w. do około 1860. Jest to okres upadku gospodarki stawowej w całej Europie i niemal zaprzestania nieopłacalnej hodowli karpia. Wtedy też w całej Polsce uległo likwidacji (osuszeniu) ponad połowa istniejących stawów i przeznaczeniu ich na bardziej dochodową uprawę zbóż, głównie pszenicy). Pomimo tego w 1780 r wychodzi znakomity podręcznik gospodarczy księdza Krzysztofa K l- u k a , którego tom trzeci poświęcony był rybom i stawom.

III Okres - od 1868 do 1939 r., będący ponownie okresem dynamicznego rozwoju, zwłaszcza nowoczesnych form gospodarowania w stawach. Rozwój ten wyszedł z terenów "zagłębia stawowego" na Śląsku Cieszyńskim, w dorzeczu górnej Wisły. Stało się to za sprawą prekursora nowoczesnych metod produkcji karpia w stawach Tomasza Dubisza (Dubischa), niepiśmiennego praktyka, z pochodzenia Słowaka znad Dunaju. Tomasz Dubisz (1813-1888) sprowadzony został z Wiednia przez barona Wattmana do Rudy Rożanieckiej (1868 r), a następnie pracował jako mistrz rybacki w Landeku, w dobrach Komory Cieszyńskiej (majątku arcyksięcia Albrechta Habsburga), na terenie największego obecnie w Polsce gospodarstwa doświadczalnego Polskiej Akademii Nauk w Gołyszu na Śląsku Cieszyńskim. Znaczącą datą w hodowli stawowej karpi był rok 1869, w którym T. Dubisz jako mistrz rybacki kompleksu stawów w Iłownicy (PAN Gołysz) wprowadził w chowie karpia nowy (faktycznie zapomniany) system przesadkowania tj. stopniowego przenoszenia (przesadzania) młodych ryb jednorocznikowych do kolejno innych, wcześniej zalanych wodą stawów, z jednoczesnym rozrzedzaniem ich zagęszczenia . Powstanie tego systemu wychowu umożliwiło praktycznie nie tylko selekcjonowanie materiału hodowlanego, skrócenie cyklu hodowlanego z 4-5 do 2-3 lat, ale przyniosło ze sobą dynamiczny wzrost produkcji stawowej a także znaczny wzrost rocznego dochodu (sam Dubisz uzyskał rekordowy wzrost dochodu z 3 tys. do 40 tys. zł).W niedługim czasie ten system produkcji powszechnie się przyjął w całej Europie i z niewielkimi modyfikacjami praktycznie stosowany jest do dnia dzisiejszego

Epokowe dzieło Tomasza Dubisza kontynuowali jego uczniowie i następcy, m.in. Adolf G a s c h (1839-1915) spod Czechowic, twórca nowej i silnie wygrzbieconej rasy karpia polskiego (wtedy zwanego galicyjskim*), Michał N a i m s k i (1842-1915), Paweł M o r- c i n e k (1861-1938) ze Skoczowa, znany hodowca ryb na Śląsku i Morawach i zarazem pierwszy biograf T. Dubisza, Andrzej G o s t k o w s k i (1839-1889) z Wadowic, a później w okresie międzywojennym hodowca Oskar R u- d z i ń s k i (1850-1919) z Osieka koło Oświęcimia, a potem jego syn, nestor polskiej selekcji karpia okresu międzywojennego Edward R u d z i ń s k i (1892-1980).

Dzięki systemowi Dubisza i wprowadzeniu nowej rasy karpia polskiego wydajność stawów od razu poprawiła się o ponad 30%. Wszystkie te osiągnięcia polskich hodowców z przełomu wieku zapewniły polskiemu stawiarstwu przodujące miejsce w Europie.

IV. Okres dwudziestolecia międzywojennego. Obserwujemy wtedy w Polsce ponownie dynamiczny wzrost powierzchni stawowej. W 1919 roku Sejm RP przyjął ustawę o wydzierżawieniu nie zagospodarowanych użytków rolnych, a potem (1920) o ich likwidacji i nieodpłatnemu zagospodarowaniu. Dzięki tym ustawom areał odłogów zmalał z 4,6 mln ha (1918) do 0,37 mln ha (1923).Areał stawów wzrósł wtedy z 37,6 tys. ha w 1923 r do 88,8 tys. ha w 1938 roku, głównie na terenach Pojezierzy z nielicznie występującymi stawami na Pomorzu, Wileńszczyźnie, Wołyniu, Podlasiu, zagospodarowując tam liczne rolne i wodne nieużytki (Szczygielski 1967).

Polska przed wojną produkowała ponad 13 000 ton ryb i pod względem wielkości produkcji (30% produkcji europejskiej) oraz 0,37 kg ryb na głowę mieszkańca zajmowała zdecydowanie pierwsze miejsce na naszym kontynencie.

Średnia wydajność polskich stawów wynosiła wtedy 163 kg.ha-1, i była regionalnie silnie zróżnicowana. Najwyższe wydajności nadal uzyskiwali hodowcy ze Śląska oraz krakowskiego (do 800 kg.ha-1) oraz Mazowsza (300 - 500 kg.ha-1) najniższe zaś w woj. wileńskim, poleskim i pomorskim (40 do 123 kg.ha-1).

Założono też w tym okresie pierwszą w Polsce Komisję Selekcji Karpia (KSK), którą kierował prof. Franciszek S t a f f oraz inż. Edward R u d z i ń s k i, a po II wojnie światowej Kazimierz S t e g m a n, profesor SGGW w Warszawie. Poważną rolę w podnoszeniu wydajności stawów odegrało wtedy powszechne żywienie ryb łubinem (76% pow. stawów) oraz stosowanie mechanicznej i rolniczej uprawy dna wraz z nawożeniem, co ułatwiało duże bezrobocie i tania siła robocza na wsiach. Istniało też w Polsce ponad 50 ośrodków pstrągowych (górskich i wyżynnych).

Z publikacji FAO (Sarig 19660) wynika, że karpie z Polski i z Niemiec sprowadzone wtedy zostały do Jugosławii, a następnie transportowano je do Izraela i dalej krajów Dalekiego Wschodu, Indonezji (Jawa), Ameryki Północnej i Australii.

Okres powojenny. Po zakończeniu II wojny światowej i zmianie granic, powierzchnia stawów Polski zmniejszyła się o ponad 22 tys. ha i w 1945 roku wynosiła łącznie 66 525 ha . Pomimo przejęcia zaledwie 9 tys. ha żyznych i zagospodarowanych stawów na ziemiach zachodnich, kosztem oddania 31,4 tys. ha nieurodzajnych stawów na kresach wschodnich, (Tab. 3), produkcja stawowa w tym okresie była zbliżona do uzyskiwanej w 1938 r .

Aktualnie największe powierzchnie stawów karpiowych znajdują się w Polsce południowej i centralnej ( 3/4 ogólnej ich powierzchni). Na północy kraju, w rejonie występowania jezior naturalnych (łącznie 320 tys. ha) oraz na terenach podgórskich spotykamy nieliczne tylko stawy. Największy areał stawów karpiowych występuje w województwach : Śląskim - Katowice ( 11,4 tys. ha), Dolnośląskim - Wrocław ( 9,3 tys. ha), Mazowieckim-Warszawa (6,8 tys. ha), Podkarpackim-Rzeszów (6,1 tys. ha) oraz Wielkopolskim-Poznań ( 5,8 tys. ha) i Lubelskim-Lublin (5,7 tys. ha). W niektórych okolicach powierzchnia stawów dochodzi do 6 % powierzchni geograficznej / Pszczyna, Skoczów, 0święcim /, a nawet do 10% / Milicz k. Wrocławia /.

Duże i średnie gospodarstwa p s t r- ą g o w e (farmy) obecnie skupione są na północy Polski (głównie na Pomorzu zach.), w rejonie występowania czystych i zimnych wód. W mniejszym stopniu stawy pstrągowe występują na południu kraju(Karpaty i Beskidy), gdzie przeważają obiekty mniejsze i starsze (np. Łopuszna nad Dunajcem). Dynamiczny rozwój tej gospodarki rozpoczął się na początku lat 70-tych. Obecnie funkcjonuje w naszym kraju ponad 160 obiektów pstrągowych, w tym 32 to bardzo duże gospodarstwa z produkcją 200-1100 ton rocznie, głównie pstrąga tęczowego, np. Mylof (1100 t), Zabrodzie i Tarnowo (500-700 t) . Produkcja pstrągów w latach 2000-2002 r w Polsce wynosiła 10-12 tys. ton ryb rocznie i aktualnie jest 7 producentem tych ryb w Europie.

Polski Związek Wędkarski do 2001 r. użytkował 16 ośrodków pstrągowych (zarybieniowych), położonych zarówno w rejonie podgórskim , jak i na terenach nizinnych ). Produkują one głównie materiał zarybieniowy ryb łososiowatych z pstrągami na czele oraz gatunki ryb rzecznych tzw. reofilnych (jazie, bolenie, certy, brzany, klenie, świnki, miętusy).

W latach powojennych przeprowadzane były liczne reorganizacje polskiego rybactwa śródlądowego, w tym także stawowego, w wyniku których ponad 3/4 powierzchni stawów do 1990 r. użytkowane było przez Państwowe Gospodarstwa Rybackie. Pozostały areał eksploatowany był przez Spółdzielczość rybacką, Polski Związek Wędkarski oraz w niewielkim stopniu przez rolników i prywatnych hodowców ryb (ok. 16 tys. ha stawów).

Zachodzące zmiany społeczno-polityczne doprowadziły w 1990 roku do likwidacji Państwowych Gospodarstw Rybackich. Szereg gospodarstw rybackich, w tym i dobrze prosperujących (zarówno technologicznie jak i finansowo), podzielono na mniejsze jednostki nie zawsze sprawne organizacyjnie. Część z nich w ramach restrukturyzacji stało się oddziałami państwowej Agencji Rolnej Własności Skarbu Państwa (AWRSP), jako jednoosobowe Spółki Skarbu Państwa do stopniowego ich sprywatyzowania. Część wód została także wydzierżawiona (jeziora), a obiekty stawowe (typu karpiowego i pstrągowego) zostały sprzedane prywatnym hodowcom i producentom ryb .