Wilno, lokowane przez Jagiełłę w 1387 r. na prawie magdeburskim, to jedyne miasto Wielkiego Księstwa Litewskiego otoczone murami obronnymi (1503 r.). Fortyfikacje dodatkowo wpłynęły na utrwalenie planu miasta. Główne ulice w obrębie murów stanowiły części traktów wiodących do Wilna, przecięte murami nie zmieniały swego dawnego kierunku.

Przywilej Aleksandra Jagiellończyka z 1503 r. zezwalający na otoczenie miasta murami przewidywał jedynie 5 bram, do każdej wiódł inny trakt drożny:

1. do Bramy Wileńskiej (wzm. 1555 r.) gościniec od północy, od mostu (zbudowanego w 1536r.) przez Wilię, później zwanego Mostem Zielonym. Za rzeką znajdowało się tu Przedmieście Snipiskie, gdzie rozbiegały się drogi - jedna do Wiłkomierza, druga do Werek. W obrębie miasta przedłużenie gościńca nosiło nazwy: ul. Wileńska i Niemiecka. Trakt kończył się na południu, na Rynku miasta.

2. do Bramy Trockiej (wzm. 1619 r.) biegł gościniec z Trok, w obrębie miasta noszący trzy nazwy: ul. Trocka, św. Ducha, św. Jana, tu trakt kończył bieg i łączył się z ul. Wielką Zamkową, prowadzącą z Rynku do Zamku.

3. do Bramy Ostrej (wzm. 1556 r.), dokąd dobiegał gościniec miednicki, ale tędy odbywała się również komunikacja z Grodnem i Mińskiem. W obrębie miasta trakt nazywano ul. Ostrobramską(4).

4. do Bramy Spaskiej (wzm. 1605 r.), przy moście przez Wilenkę na Zarzecze. Biegł tędy Trakt Połocki. Ulica biegnąca przez miasto nazywana była tu: Przeczysteńska i prowadziła do kościoła św. Jana.

5. do Bramy Zamkowej prowadziła ul. Wielka Zamkowa(5). Plan fortyfikacji najprawdopodobniej uległ zmianie i mur miejski zamiast tworzyć linię zamkniętą, oparł się na północnym zachodzie o dzielnicę zamkową. Może wpłynął na to biskup, którego jurydyka została objęta fortyfikacjami miejskimi.

Wymienione bramy miały być wybudowane tylko w tej części murów, które otaczały teren podległy władzy magistratu wileńskiego, nie wymieniono więc bram, które wiodły do innych jurydyk:

6. Bramy Św. Marii Magdaleny (Brama Mokra) na terenie jurydyki Biskupiej, do niej wiodła jedna z głównych ulic tej jurydyki -ul. Biskupia. Wzmiankowana była w aktach kapituły 10 IV 1562 r.(6), prowadziła z jurydyki Biskupiej na Tatarskie Przedmieście. Wobec tego, że leżała blisko Bramy Tatarskiej, w 1601 r. pisano o niej, że jest "zaprawiona i zatarasowana drzewem"(7).

W 1648 roku biskup zażądał od magistratu - w okresie po śmierci króla - w związku z niepokojem moskiewskim trzymania w niej straży lub jej zamknięcia(8).

7. Bramy Tatarskiej (wzm. 1598 r.)9 również na terenie jurydyki Biskupiej, prowadziła na ul. Tatarską na Przedmieściu Tatarskim. Do niej prowadziła ulica od kościoła św. Ducha zwana Zaułkiem Dominikańskim. Poza murami jej ciąg przedłużała ulica Tatarska prowadząca do kościoła MB Śnieżnej (św. Jerzego).

8. Bramy Bernardyńskiej (wzm. 1593 r.) na terenie jurydyki Wojewodzińskiej(10). Również jurydyka Magistracka, mimo królewskiego ograniczenia do 5 bram, uzupełniła później mury jeszcze innymi dwiema bramami, których przywilej z 1503 r. nie przewidywał:

9. Bramą Rudnicką, poza którą biegł gościniec do Rudnik i znajdowało się Przedmieście Świętostefańskie (Rudnickie).

10. Bramą Subaczą, która służyła potrzebom miejskim, choć kończyła też Gościniec Królewski - Żuprański(11).

Prócz bram w murach urządzono później, po 1503 r., kilka furt ułatwiających komunikację z ulicami przedmieść. Plan Getkanta (1648) ukazuje furtę ku Wilence, na północ od baszty przy Bramie Subaczej. Furtę posiadała też w 1672 r. jurydyka Metropolitalna.

Badacze zajmujący się historią Wilna najczęściej nie zwracali uwagi na fakt, że w przeszłości część miasta podległa jurysdykcji Magistrackiej była względnie nieduża, a miasto właściwie tworzyło zespół jurydyk, należących pod względem prawnym i funkcjonalnym, bowiem podstawową kwestią w dziejach Wilna są istniejące od zarania jego dziejów podziały na odrębne dzielnice etniczne, których ludność pierwotnie rządziła się odrębnymi prawami zwyczajowymi. Tylko w kontekście podziałów jurydycznych można mówić o ulicach wileńskich, bo one stanowią klucz do zrozumienia odrębności ich funkcji, charakteru i znaczenia.

W XVI-XVIII w. dają się wyodrębnić na obszarze miasta Wilna następujące jurydyki: Magistracka (= Ratuszowa, Miejska), Zamkowa czyli Horodniczego, Wojewodzińska, Biskupia - łacińska, Kapitulna, Metropolitalna - grecka, i inne. Różnie układały się między nimi stosunki. W 1552 r. król Zygmunt August zatwierdzając wilkierz miasta nakazał posłuszeństwo magistratowi szlachcie nabywającej domy w obrębie jurysdykcji Ratuszowej (12). 30 V 1736 r. wojewoda wileński Michał Serwacy Korybut Wiśniowiecki na prośbę magistratu dał "Punkta na zatrzymanie pokoju i zgody miedzy juryzdykcjami: Zamkową, Wojewodzińską a Miejską"(13).

W Wilnie czternastowiecznym istniał podział na dwa obszary: dzielnicę zwaną Wielką i dzielnicę zwaną Hanulową. Od Długosza wiemy, że w 1382 r. Jagiełło, dzięki powstaniu mieszczaństwa wileńskiego, odzyskał to miasto. "Jahajło nahoworił miesticz welikich i Hanulewu czad' i zaseli Wilnu" - pisał współczesny kronikarz ruski. Miesticze Welikie to bez wątpienia wspomniane u Wiganda civitas Ruthenica. Ślady tego odnaleźć można w nazewnictwie ulic. Nazwa Wielka powtarza się na określenie głównego ciągu komunikacyjnego przebiegającego przez rynek, a także takim przymiotnikiem obdarzano inne ulice np.: Wielka Zamkowa, Wielka Zarzeczna czy Wielka Trocka.

Już w 1323 r. Gedymin, zachęcając obcych kupców i rzemieślników do osiedlania się na Litwie, zezwolił im rządzić się prawem niemieckim na wzór miasta Rygi. W XIV w. powstała w Wilnie osada miejska wokół kościoła św. Mikołaja. Już samo wezwanie świątyni, patrona kupców, świadczy o jej mieszkańcach - chrześcijańskich kupcach. W odróżnieniu od ruskiej osady Wielkiej byli wyznawcami obrządku łacińskiego, rządzili się prawem niemieckim. Pierwszy raz o tej świątyni pisał książę Gedymin w liście do papieża z roku 1322. Okazuje się, że ks. Witenes (1295-1316) zbudował w Wilnie kościółek i zabiegał w Rydze o przysłanie do niego dwóch franciszkanów. Krzyżacy jednak świątynię zburzyli, a Gedymin ją odbudował. Na czele osady na przełomie XIV i XV w. stał namiestnik wileński, Hanul z Rygi. W dokumencie sprzed 1392 r. Hanul za zgodą władcy, ks. Skirgiełły, darował świątyni własne place wokół kaplicy św. Mikołaja oraz swoją wieś Kijany. Wszystko to zapisał klasztorowi franciszkanów wileńskich na Piaskachl(14). Władysław Semkowicz określił dzielnicę niemiecką przy św. Mikołaju jako Okół. Osada ta od wschodu obejmowała część głównego Rynku. Prowadziła do niego od przeprawy przez rzekę Wilię, właśnie przez Okół, krzyżująca się z ul. Św. Mikołaja ul. Niemiecka. W jej nazwie utrwalił się najdawniejszy fragment dziejów dzielnicy, informacja o charakterze zamieszkującego ją etnosu i prawach, którymi rządzili się mieszkańcy. Inną główną ulicą Okołu było przedłużenie traktu Rudnickiego - ul. Jatkowa, krzyżująca się z ul. Niemiecką i dalej prowadząca do Zamku Wileńskiego (15). Później teren osady w części należał do jurysdykcji Magistrackiej, a w części do biskupów łacińskich i kapituły(16).

W 1645 r. rejestr gospód jurydyki Magistrackiej sporządzony na rozkaz Władysława IV przez jego rewizorów, przy współudziale wójta i deputatów magistratu, wymienił 223 kamienice i 163 domy w mieście, nadmieniając, że na kwatery będzie zajmowane przedmieście Subacze, na którym "domy są piękne i kamienice". Rejestr pomijał pałace, kamienice i domy senatorskie znajdujące się na terenie jurydyki Magistraciej, kamienice i domy członków magistratu osobiście przez właścicieli zamieszkane, kamienice i domy Żydów oraz osób zwolnionych od "stanowisk" jeszcze przed unią lubelską. Ok. 50 kamienic doliczyć więc należy na rzecz członków magistratu (wójt, 12 burmistrzów, 24 rajców, ławnicy i pisarze). 49 kamienic i domów zajmowali Żydzi, jak świadczy rewizja z tegoż roku. Z tego można wnosić, że 2/3 domów w jurydyce Magdeburskiej było murowanych. Również w innych jurydykach: Grodzkiej, Biskupiej i Kapitulnej stosunek ten mógł być tylko mniej korzystny na rzecz budowli drewnianych. W 1663 r. wykaz nieruchomości jurydyki Magistrackiej wyliczał w tym obszarze 235 kamienic mieszczańskich, szlacheckich, kościelnych, klasztornych i szpitalnych (prócz żydowskich) i 240 domów. W jej obrębie znajdowały się również pałace, szczególnie przy ul. Niemieckiej. W 1558 r. wzmiankuje się o ich istnieniu przy tej ulicy, a należały one do książąt Słuckich i Kiszków. Tam również znajdował się pałac Ostyka.

W 1690 r. regestr podymnego wymieniał w jurydyce Magistrackiej: kamienic wielkich 95, kamienic małych 100, domów 417. Ponadto na przedmieściu w Łukiszkach domów 38. Razem opłacono podatek od dymów: 1337(17). Jurydyka Magistracka podzielona była na 6 kwater, a ulice jej podległe to:

Pierwsza Kwatera:

1. Od Ostrej Bramy idąc w Rynek, po lewej stronie.
2. Końska ulica.
2. Rudnicka ulica.

Druga Kwatera:

1. Od Ostrej Bramy idąc w Rynek, po prawej ręce.
2. Subacz ulica.
2. Sawicz ulica.

Trzecia Kwatera:

1. Idąc od Rudnickiej ulicy, z Rynku na Niemiecką ulicę, po lewej stronie.
2. Ulica Wileńska od Bramy.
2. Ulica Trocka i zaułek.

Czwarta Kwatera:

1. Idąc z Zamku w Rynek, po prawej stronie.

Piąta Kwatera:

I . Na Przedmieściu, zaczyna się na Końskim Targu.
2. Zaczyna się od Bramy Rudnickiej, ulica na Przedmieście do Św. Stephana.

3. Ulica Mała nazywa się Kwaszelną.
3. Na Górnej ulicy idąc ku Węgrom(18).
4. Za Trocką Bramą Przedmieście.

Szósta Kwatera:

1. Na przedmieściu Ostrym, zaczyna się od Ostrej Bramy idąc na Przedmieście, minąwszy kościół św. Nikodema na Rosę.
3. Od Spaskiej Bramy idąc na Zarzecze.
3. Na Antokolu.

Poza tym wymieniono "folwarki do jurydyki Magdeburskiej należące": Soleniki, Dusieniaty, Lewoniszki, Wysoki, Pod Wysokim.

Stale następowało zwiększanie własności szlacheckiej w jurydyce Magistrackiej. Wskutek nadań królewskich oraz transakcji kupna-sprzedaży, a także dziedziczenia, szereg kamienic, mimo usytuowania na placach podległych jurydyce Magistrackiej, Biskupiej, Zamkowej czy Metropolitalnej, należało do jurydyki Wojewodzińskiej i podlegało prawu ziemskiemu. Place pozostawały we władaniu tych jurydyk, a kamienice już nie. Szczególne zamieszanie w tym względzie uczyniła Moskiewszczyzna lat 1655-1660. Abjurowane kamienice znajdowały się zarówno przy Rynku, jak i ulicach: Rybnym Końcu, Zamkowej, Niemieckiej, Wileńskiej, Trockiej, Dominikańskiej, Świętojańskiej, Subocz, Sawicz, Rudnickiej, Końskiej, Szklanej, Spaskiej, Świętomichalskiej oraz na przedmieściach: Antokolskim, Snipiskim, Łukiskim, Puszkarni, Za Wileńską Bramą, Za Trocką Bramą, Za Rudnicką Bramą i na Zarzeczu(19). Dawne kamienice mieszczańskie, przebudowywane na pałace, znajdowały się właściwe wszędzie, przy większości ulic. Przy bramie, na ul. Trockiej dwie kamienice zwane Naruszewiczowskie w 1699 r. stały się własnością Karola Stanisława Radziwiłla kancelarza Wlk. Ks. Litewskiego. Posesję z czasem wyposażono w ogród ozdobny, a na jej końcu, już przy ul. Niemieckiej wybudowano teatr. W 1802 r. sąsiadowała z pałacem Oskierki, kamienicą generałowej Mokronowskiej i dawnym pałacem Brzostowskiego, stanowiącym własność kanonika Zienkowicza(20).

Rezydencje wielkopańskie zajmowały również pola miejskie nadane miastu przez króla w roku 1441. Na Przedmieściu Łukiskim, przy bramie Wileńskiej i ul. Wileńskiej sytuował się Pałac Januszowski, księcia Janusza Radziwiłła (zm. 1655 r.). Na tymże przedmieściu, przy ul. Mostowej (do mostu przez Wilię z 1536 r.) już w pierwszej połowie XVI w. znajdowała się inna rezydencja radziwiłłowska, później dla odróżnienia zwana Pałacem Bogusławskim, bowiem właścicielem jej był Bogusław Radziwiłł (zm. 1669 r.). Miała tam mieszkać Barbara Radziwiłłówna. Ruiny tego pałacu widoczne były jeszcze w XIX w. przy ul. Mostowej(21). W jego sąsiedztwie usytuowany był kościół św. Jerzego(22). Już poza Wilią, w sąsiedztwie przeprawy mostowej (z 1536 r.), na Przedmieściu Snipiskim, przy ul. Wiłkomierskiej znajdował się inny pałac radziwiłłowski - w 1692 r. należał do Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, córki Bogusława Radziwiłła, księżnej neuburskiej(23), usytuowany na odrębnej jurydyce, na której zamieszkiwali m. in. szewcy-partacze(24).

Na terenie jurydyki Magistrackiej zamieszkiwali również Żydzi, którzy od 1633 r. mieli płacić magistratowi 300 zł w czasie pokoju, a 500 w czasie wojny. Od innych ciężarów miejskich zwolnił ich Władysław IV(25). Również kamienice żydowskie były abjurowane spod sądu miejskiego i właściwie można by mówić, że stanowiły jurydykę żydowską, ale bez gruntu. Sytuację tę w pełni oddawało znane powiedzenie: "Wasze ulice, nasze kamienice".

Abjurowane z praw jurydycznych były też klasztory: franciszkanów (1323 r.), bernardynów (1469), bernardynek zarzecznych (1495), dominikanów (1501), bazylianów (przed 1514), jezuitów świętojańskich (1579), bernardynek świętomichalskich (1599), jezuitów świętokazimierzowskich (1604), jezuitów świętoignacowskich (1622), benedyktynek (1622), karmelitów trzewiczkowych przy kościele Wszystkich Świętych (1620), karmelitów bosych przy św. Teresie (1622), karmelitów świętojerskich (?), kanoników laterańskich (1625), bonifratrów (1635), karmelitanek bosych (1637), dominikanów łukiskich (1642), kanoników regularnych przy św. Bartłomieju (1646), augustianów (1678), dominikanek świętoduskich (1678), misjonarzy (1695), trynitarzy (1693), jezuitów snipiskich (1703), rochitów świętostefańskich (1715), wizytek (1717), pijarów (1722), karmelitów rybackich (1739)(26). Własność zakonów nie ograniczała się do samych klasztorów, ale wskutek pobożnych legacji weszły one we własność kamienic i domów, a także pól miejskich.

4 Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miasta: Wilna, Kowna, Trok, etc., cz. 2, Wilno 1843, s. 13-14; wymieniona jako Brama Miednicka w przywileju Zygmunta I wydanym w 1514 r. kniaziowi Konstantemu Ostrogskiemu na wymurowanie dwóch cerkwi w Wilnie.

5 Bramę Zamkową przy Zamku, którą powinni byli wilnianie zbudować w miejskich obwarowaniach, od terenów podległych jurysdykcji magistrackiej oddzielały tereny należące do jurysdykcji biskupiej i wojewodzińskiej. Najwidoczniej pisano o innej bramie. Sądzę, że była to brama na granicy jurydyki Magistrackiej, na krańcu Rynku i początku ul. Wielkiej Zamkowej, co świadczyłoby, że mur wzniesiono również na granicy jurydyki Magistrackiej i jurydyk Wojewodzińskiej i Biskupiej, której relikty w ostatnim czasie odsłonili konserwatorzy wileńscy, bądź Bramą Zamkową nazwano Bramę Rudnicką, główną wówczas bramę miejską, o której przywilej 1503 roku nie wspomina.

6 Ks. 1. Fijalek, Opisy Wilna aż do polowy wieku XVII, "Ateneum Wileńskie", R. I, 1923, nr 3-4, s. 323.

7 Akty izdavaemye Vilenskoj Archeografićeskoj komissiej dla razbora drevnich aktov, (dalej cyt.: AWAK), Wilna 1887, t. XX, s. 169.

8. M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskich 1655 roku, Wilno 1929, s. 23.

9. AWAK, t. XX, s. 143.

10. W 1593 r. Lew Sapieha nabył od Wołłowiczów dwór leżący "pod murem miejskim, od Bramy Przedmieścia Zarzeckiego mimo Bernardynów do zaułka Cichego, przy placach cerkwi metropolitalnej", AWAK, t. XX, s. 91. 11 M. Łowmiańska wywodzi nazwę od nazwiska Subaczow. Brama była zamieszkana przez kata, a hycle, jego pomocnicy, uprzątali wałęsające się psy.

12 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska, t. IV, s. 135.

13. AWAK, t. X, Wilno 1879, nr 129, s. 466-467.

14 W. Semkowicz, Hanul, namiestnik wileński (1382-1387) i jego ród, "Ateneum Wileńskie", R. VII, z. 1-2, s. 1-19.

15. Okół wyodrębnił Władysław Semkowicz, który stwierdził: "Za ślad tego pierwotnego okołu uważam zakole, jakie tworzą ulice: Wszystkich Świętych, Dziśnieńska, Św. Mikołaja, Żydowska, z drugiej strony Bazyliańska", W. Semkowicz, Hanul..., s. 4. Nieco węziej zakreślił ten obszar Marian Morelowski, por. M. Morelowski, "Najstarsze Wilno", maszynopis w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu; tamże, tegoż "Objaśnienie do planu rekonstrukcyjnego Wilna sprzed 1655 r."

16. 9 V 1397 r. Andrzej bp wileński nadał kapitule wileńskiej 3 wymierzone place koło kościoła św. Mikołaja za murami zamku wileńskiego: Deinde tres areus circa ecclesiam sancti Nicolai confessoris Domini gloriosi extra muros castri Wilnensis situatam, triginta tamen ulnas continentes ia longitudinem,viginti quatur vero in latifudinem in ipsorum usus proprios convertendas - Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. 1, Kraków 1932-1948, nr 28, s. 46.

17. AWAK, t. XX, s. 47080, nr 314; Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo wileńskie 1690, opr. A. Rachuba, Warszawa 1989, s. 25-76.

18. Wzgórza na zachód od miasta nazywano Węgierskimi Górami.

19. Instrukcja dla posłów wileńskich mających się udać do cara Aleksego Michajłowicza w 1658 r. wyszczególniała: "[...] aby te wszystkie folwarki, mianowicie: Wysoki Dwór, Burbiszki, Rybiszki, Kuprijaniszki, Lewoniszki z młynem i foluszem [...] zdawna Magistratowi i communitati służące, przywrócić." - J.I. Kraszewskl, Wilno, 1840, t.II, s. 123.

20. Zachował się plan pałacu JOKs. Dominika Radziwiłła podkomorzego Wlk. Ks. Litewskiego w m. Wilnie na ul. Trockiej położonego, podzielonego na 3 części w r. 1802. - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej cyt.: AGAD), Arch. Radziwiłłów, dz. XVIII, nr 32, s. 31-34.

21 E. Łopaciński, Pałac Słuszków, "Wilno. Kwartalnik poświęcony sprawom miasta Wilna", R. 1, marzec 1939, nr 1, s. 14.

22 Plan niektórych placów juridik Wileńskich Pałacu Bogusławskiego - AGAD, Arch. Radziwiłłów, dz. XVIII, nr 19, k. 26.

23. Plan usadebnoj zemli knjazja Petra Lvoviča Vitgenstejna v gorade Vil'ne pri Vilkomirskoj ulice vydelennoj [...] plan 1866 gada - AGAD, Arch. Radziwiłlów, dz. XVIII, nr 111, k. 11.

24. AWAK, t. X, nr 116, s. 430-432.

25. Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W. X. L. Wilnowi nadanych, wyd. P. Dubiński, Wilno 1788, s. 198.

26. J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 163-175.

Na zdjeciu:U zbiegu ulic Pohulanka i Juliusza Słowackiego (obecnie Basanavičiaus i Mindaugo)

Nasz Czas 46 (585)