Poznanie specyfiki miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, również Wilna, ma kapitalne znaczenie dla badań nad dziejami przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Ulice Wilna prócz funkcji gospodarczych, komunikacyjnych, kulturalnych, towarzyskich, religijnych pełniły niezwykle ważne dla kultury polskiej funkcje ceremonialne, stanowiąc scenerię życia politycznego, dworu królewskiego, kurii biskupich, możnych i magnatów, szlachty, duchowieństwa, ale także uniwersytetu, seminariów duchownych, bractw religijnych i cechowych.

Ulice Wilna wypełniał różnojęzyczny tłum, posługujący się językami: polskim, litewskim, niemieckim, białoruskim, żydowskim, przy czym poszczególne nacje miały dość wyodrębnione przestrzenie, toteż sąsiadujące ze sobą ulice posługiwały się odrębnymi dialektami. Odmiennościom etnicznym towarzyszyły odrębności religijne. Ulice prócz tkanki mieszkaniowej - pałaców i dworców, kamienic wielkich i małych, domów, chałup - wypełniały więc klasztory najróżniejszych reguł zakonnych, kościoły rzymskokatolickie, cerkwie unickie i prawosławne, bożnice, meczety, zbory kalwińskie i luterańskie. Również odmienna była zamożność mieszkańców ulic, uzewnętrzniona przez bogactwo domów. Przy niektórych ulicach ustawione były dworce możnych i pałace magnatów, kanonie kapitulne, wielkie kamienice patrycjatu, przy innych stały kamieniczki zamieszkałe przez średniozamożnych mieszczan, domy pospólstwa, wreszcie chałupy spychane w zaułki i na uboczne, mało eksponowane uliczki oraz ulice przedmieść. Różne było wyposażenie ulic w nawierzchnie, kanalizację, urządzenia higieniczne.(1)

W niniejszym komunikacie nie zamierzam wyczerpać tematu, lecz zwrócić uwagę na niektóre tylko zjawiska. Miasto, które odegrało tak doniosłą rolę w kulturze polskiej, dziś jest przez naszych badaczy niemal zupełnie zapomniane. Współcześni badacze przeszłości Polski rzadko sięgają swym poznaniem na tereny, które granica jałtańska oderwała od Polski, a które od wieków zamieszkane były przez Polaków.

Urbanistyka Wilna stanowi niezwykle cenne źródło historyczne. Warto zwrócić uwagę na fakt, że układ przestrzenny miasta właściwie nie był regulowany. Już pierwszy rzut oka na plan miasta, czy przechadzka po Wilnie dostarczają informacji, że place miasta nie mają kształtów zbliżonych do prostokąta, a kręty bieg ulic powtarza swobodny bieg dróg i ścieżek z czasów często przedlokacyjnych. Inne ulice, będące przecznicami głównych lub przecznicami ich przecznic, powstawały w miarę potrzeby, nie krępowanej nakreślonym z góry schematem. Toteż snuły się swobodnymi liniami w łagodnych wygięciach lub niespodziewanych załamaniach, powodowanych warunkami lokalnymi, nieregularną siatką planu starego Wilna(2). "Miasto Wilno w dolinie otoczonej górami i tylko od północy otwartej, rozciąga się starodawny gród Gedymina, zajmując murami swemi ujście rzeki Wilny czyli Wilenki do Wilii [...] Wilno skądkolwiek widziane od przybywających do niego, stawi się oczom w zachwycającym położeniu, z traktu tylko grodzieńskiego zakryte zupełnie, wtenczas dopiero objawia się podróżnemu, kiedy nagle z pomiędzy gór wyjeżdżając w jego murach się znajdzie. Piękna Wilia srebrzystym pasmem wijąc się po dolinie, na której miasto jest zbudowane, przyjmuje do siebie pod samemi murami starożytnego zamku Gedymina bystry nurt Wilenki (Wilny) wyrywającej się z górzystych okolic, które zdaje się, że usiłują gwałtem ją u siebie zatrzymać. W zbiegu obu tych rzek jest początek miasta posuwającego się swojemi domami coraz wyżej od północy ku południowi, w całej szerokości tej pochyłej doliny"(3).

1 Por. V. Drema, Dinges Vilnius, Vilnius 1991.

2 Por. Johann Georg Max Fürstenhoff, Plan von der Stadt Wilda oder Willna in Littauen, może 1737 r. (7), 53,8 cm x 46,8 cm. Skala 1 :7900. Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie. S.X. 50203. J.J.M. Fürstenhoff (1686-1753) był autorem wielu planów twierdz polskich i litewskich. Ten plan odkrył na początku II wojny światowej Wacław Gizbert-Studnicki. Jest on precyzyjnie wykonany, bogaty w treść kartograficzną. Legenda obejmuje 115 obiektów, pozwala na dokładną lokalizację i pewną identyfikację wszystkich ważniejszych obiektów pozbawionych nazw. Wartość źródłową podnosi obfity zasób informacji już historycznych, dotyczących drugiej połowy XVII i pierwszych lat XVIII wieku. Dokładniejszej datacji planu, z określeniem go na ok. 1740 rok dokonali badacze litewscy A. Tautavičius, I. Jučienë. Ostatnio plan stał się przedmiotem wnikliwej analizy Justyny Liguz, Plan Wilna Georga Maxa von Fürstenhoffa jako źródło historyczne, [w:] Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX w., Toruń 1996, s. 73-J2.

3. M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska, t. IV, Warszawa 1886, s. 102-103.

Nasz Czas 40 (579)