NCz

Autorka publikacji urodziła się i mieszka na Łotwie. W roku 1999 pod kierunkiem prof. Wiesława Pusza na Uniwersytecie Łódzkim obroniła pracę magisterską na temat: "Kobiety w świecie emocji i powinności w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej". Obecnie jest na studiach doktoranckich na Uniwersytecie Łódzkim.

W niniejszej pracy chcę przybliżyć Czytelnikowi sylwetkę Janisa Rainisa1(1865 - 1929). Na podstawie wybranych2 utworów poetyckich prześledzę wpływy filozofii ówczesnej na twórczość poety.

Janis Rainis jest jednym z najwybitniejszych pisarzy łotewskich. Zasłynął jako poeta, dramatopisarz, tłumacz i krytyk literacki.

Poeta urodził się 11 września 1865 roku w okolicach Iłłukszty. Przyszedł na świat jako Janis Pliekšans. Pochodził z zamożnej rodziny chłopskiej z Augšzeme (południowa część Łotwy). Dzieciństwo spędził w okolicach Daugavpils (Dyneburg), tereny te były zamieszkane przez ludność wielonarodowościową (co zresztą pozostało do dnia dzisiejszego). "Stykały się tu ze sobą ludowa kultura łotewska z elementami katolickiej kultury polskiej i przeważnie protestanckiej kultury niemieckiej."3 Dlatego też od lat młodzieńczych bliskie było mu zainteresowanie się kulturą i bogactwem jak łotewskiego, tak i polskiego, niemieckiego, litewskiego, białoruskiego folkloru. W wieku dziesięciu lat zaczął uczęszczać do niemieckiej szkoły (wtedy właśnie zaczyna swoje próby rymotwórcze po niemiecku i łacinie). Następnie kontynuuje naukę w Rydze, odbywa studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu. Po ukończeniu studiów pracował w Wilnie jako urzędnik sądowy. W latach 1891-1895 był redaktorem ryskiego dziennika "Dienas Lapa"4. Jesienią 1897 roku za poglądy socjalistyczne został zesłany na Syberię w okolice Wiatki, po powrocie na Łotwę włączył się do działalności socjaldemokratycznej. Od roku 1905 wraz z żoną5, w wyniku zdarzeń związanych z rewolucją, musiał wyemigrować do Szwajcarii do Kastanioli. Powrócił na Łotwę po piętnastu latach. Owszem był to trudny czas dla poety: wygnanie, brak przyjaciół, brak kontaktów z rodakami, ze środowiskiem literackim, ale możemy jednoznacznie stwierdzić, że w jakimś stopniu owe wygnanie wzbogaciło warsztat poetycki Rainisa. Jego światopogląd był już ostatecznie uformowany. Po okresie przejściowego załamania poeta powrócił do charakterystycznego dla niego witalizmu, posługującego się symboliką naturalną i uniwersalną.6

"Pięć zeszytów Dagdy7" ("Dagdas piecas skiču burtnicas"). Jest to poemat w wierszach. Składa się, jak sugeruje tytuł, z pięciu części: "Addio bella", "Słowa węża" ("Čusku vardi"), "Do domu" ("Uz majam"), "Światło srebrzyste" ("Sudrabota gaisma"), "Córka księżyca" ("Meness meitina"). Jest to osobista historia, a czasami wręcz biograficzna, "przykuta" do konkretnych wydarzeń historycznych, aby ją taką uczynić, Rainis korzysta z wtrąceń prozaicznych - wstępów, posłowi, komentarzy. "Pomagają one wprowadzać pewne liryczne miniatury do kontekstu epickiego, tworząc jednocześnie zupełnie nową formę tomiku poetyckiego".8 Korzysta poeta z motywów folklorystycznych, z którymi wiąże się postać "córki księżyca", sięga również do tradycji poezji Dalekiego Wschodu. Wykorzystuje chińską legendę o Czżuan Czżou, któremu przyśniło się, że jest motylkiem. Taki chwyt literacki świadczy o chęci poety poszerzenia horyzontów literatury łotewskiej.

Każda z ww. części "Pięciu zeszytów Dagdy" zasługuje na dokładną analizę, zaś szczególną uwagę poświęcę "Słowom węża". Jeśli w pozostałych czterech zeszytach dużą rolę odgrywa tocząca się akcja (jak w powieści), przeżywamy i odczuwamy wspólnie z bohaterami szczęście i bóle, to w "Słowach węża" niczego podobnego nie ma. Są tu rozważania nad własnym życiem, nad swoim miejscem w tym życiu oraz na świecie, o narodzinach samoświadomości.

"Pięć zeszytów Dagdy" Rainis początkowo zatytułował "Powieść w wierszach". Składa się tomik, jak sugeruje tytuł, z pięciu części, w mniejszym lub większym stopniu powiązanych ze sobą. Druga część "Zeszytów Dagdy" - wiersze zawarte w "Słowach węża" powstawały zaczynając od 1901 roku, ich większa część została napisana w latach 1916 -1920. Spośród 70 wierszy ulokowanych w tomiku 34 były przerabiane, a 22 napisano na nowo (w okresie maj - październik 1920). Kompozycję tomiku tworzy przemyślany do najmniejszych szczegółów układ. Prawie wszystkie wiersze to skrócone sonety rainisowskie9. Pierwsze wersy niektórych wierszy są tytułem samego wiersza, albo nawet całej części. Inne zaś utrzymane są w tendencji ritorneli, które w większości zawierają wniosek albo zarys nowego problemu. Tomik zaczyna się jednowersem - "Czego w życiu szukam?" ("Ko dzive mekleju?) i kończy się również jednowersem - "Gdy słońce bierze na siebie wszystkie nieszczęścia" ( "Kad saule nem uz sevi visas bedas").

"Słowa węża" ukazały się w roku 1920 jako odrębna książka. Wszystkie części tego zbiorku łączy motyw węża.

Wąż - śmierć, męczące żądło strachu;
Wąż - nieśmiertelność;
Wąż - odnowienie, gdy żądli, uzdrawia.10
"Wąż - śmierć..." ("Ir čuska...")

Wypada na początku zastanowić się nad pytaniem, dlaczego właśnie wąż?; dlaczego "słowa węża"? Aby uzyskać odpowiedź, należy sięgnąć do źródeł mitologicznych.11 Wąż, jako symbol, istnieje od tysiącleci, a jego znaczenie zmieniało się na przestrzeni wieków. Już na początku historii ludzkości w epoce matriarchatu wąż był istotą totemiczną. W tej samej roli występuje również w epoce brązu, o czym świadczą znaleziska archeologiczne. W mitologii oraz folklorze wąż pojawia się dość często u różnych narodów.12 Odbierany jest zarówno w sposób pozytywny jak i negatywny. Osobliwy wygląd węża, istoty bez rąk i nóg, bez uszu, powiek, głosu, a przy tym zwinnej, nieruchomej albo błyskawicznej, zazwyczaj samotnej, umiejącej zadawać człowiekowi nagłą i niespodziewaną śmierć; niechęć, nienawiść, strach, jaki wzbudza, sprawiają, że często występuje wąż w wierzeniach religijnych, ceremoniach kultowych i legendach. Jest traktowany jako symbol odnowy, długowieczności, uzdrawiania, był atrybutem boga lekarzy Asklepiosa (Eskulapa), który sam był pierwotnie świętym wężem - uzdrawiającym. Do dnia dzisiejszego pozostaje emblematem lekarzy. W Biblii wąż jest przedstawiony jako symbol mądrości i czystości - "Bądźcie mądrzy jako wąż" (EW. wg Mateusza 10,10). Za czasów Salomona Izraelici czcili węża miedzianego, sporządzonego jeszcze w okresie Mojżesza, który miał ich uzdrawiać w wypadku ukąszenia przez węża podczas wędrówki przez pustynię. Został on następnie zniszczony przez króla Ezechiasza, gdyż sprzyjał szerzeniu się kultu bałwochwalczego (2 Krl 18,4). Nowy Testament nawiązując do tradycji Mojżeszowej, przyjął węża za symbol Jezusa - Zbawiciela, umierającego na krzyżu (J 3,14). Dopiero chrześcijaństwo uczyniło go szatanem - kusicielem (Rdz 3,14).13

Wąż jest znanym symbolem w mitologii i folklorze łotewskim. Również i tu ma kilka znaczeń. Występuje jako symbol nieśmiertelności, życia, płodności albo też narodowego mściciela - pieśń ludowa "Melna čuska miltus mala" ("Czarna żmija mąkę miele"). W folklorze łotewskim przewija się pojęcie "słowa węża". P. Šmit w "Wierzeniach narodu łotewskiego" zaznacza, że każdy wąż posiada swoje słowo (imię): męskie i żeńskie, które wypowiedziane przez człowieka, chroni go przed ukąszeniem węża. Istnieje również seria zaklęć przeciwko wężom, różniących się w zależności od regionu. Np.: "Eita jus, masinas pa malam, es iešu pa celu" ("Idźcie wy siostrzyczki skrajami, a ja pójdę drogą"), "Nekristitie pie malas, nu iet kristitie" ("Nieochrzczonym brzeg, droga ochrzczonym") itd. Ludzie wierzyli, że jeżeli wychodząc z domu, wypowiedzą owe słowa, to wówczas ochronią one człowieka przed trucizną węża. Istnieje także bardzo dużo przesądów związanych z gadami. Na przykład: osobę ugryzioną przez węża nie wolno wprowadzać do domu, a leczyć należy na zewnątrz; albo też, że wąż żądląc zabiera twoje szczęście i powodzenie lub, gdy zobaczysz białego węża będziesz miał powodzenie we wszystkim, a gdy zjesz węża to posiądziesz zdolności prorocze.14

Śledząc dzieje węża na przestrzeni wieków, na różnych poziomach cywilizacji aż do naszych dni nie trudno zrozumieć dlaczego właśnie na taki, a nie inny tytuł dla swojego najbardziej filozoficznego dzieła zdecydował się Rainis. Poeta nie zgłębia istoty węża na etapie ustalonego symbolu historycznego, ale ten symbol uogólnia.

Wąż jest motywem przewodnim tomiku. Słowa węża są słowami bólu i śmierci, a zarazem są to słowa odrodzenia i przemiany.

Tomik ze względu na budowę oraz na tematykę da się podzielić na trzy części. W pierwszej możemy prześledzić bóle i tęsknoty poety emigranta. Czasami przytłaczają one swoim ciężarem jak śmierć i wydaje się, że nawet najmocniejsze serce nie wytrzyma i pęknie. Dlatego też pierwszy wers wiersza brzmi: "Wąż - śmierć, męczące żądło strachu". Ale serce bohatera Rainisa nie pęknie, jest ono przepełnione żądzą, miłością i przez cały czas płonie ("Visgribe"15). Im bardziej dokucza samotność, tym bardziej serce pragnie piękna życia, pragnie iść dalej, jaśniej wszystko spostrzegać ("Wrota" "Varti", "Ogrody" "Darzi"), pragnie pokonać okoliczności spowodowane wygnaniem i połączyć się w walce z rodakami z ciemnością.

"To było tak dawno - nie pamiętam prawie" - ten wiersz sięga do czasów dzieciństwa poety, spostrzeganego oczyma wygnańca, serce którego pęka z tęsknoty:

To było tak dawno - nie pamiętam prawie
i nie wiem, czy to w ogóle się stało?
Puste snów obrazy majaczą na jawie -
w tęsknocie za życiem serce je utkało.

Wokół mnie cyprysy - sosny południowe,
jak we śnie, żałobne, kołysząc się szumią
i niebo przecinają, wzniesione, pionowe;
z nich przychodzą obrazy, które radość tłumią
i tęsknotę budzą... Jak te drzewa szumią!16

Wspomnienia z lat dziecinnych, wczesnej młodości wcale nie przywołują miłych uczuć, są jedynie lirycznie wyrażonym stanem duszy, przeczuwającym nadchodzące zmiany.

W wierszu "Wrota" bohater liryczny podsumowuje życie dotychczasowe.

Mnie życie drzwi otwiera naprzeciw końca:
Widzę ogrody świeżością niedotknięte,
Gdzie czasami życie ma zwyczaj prochy sypać.17
Przechodząc przez wrota, człowiek zastanawia się nad swoimi czynami, podsumowuje życie, które wydawało się być takie piękne, ogląda się za bliskimi, przyjaciółmi, za tym, co zostało utracone.

Jak pięknie było! Ale było tak dawno!
Spostrzegam tylko teraz, tak dawno, tak dawno!18

Motyw wrót zamyka jeden etap oraz sygnalizuje początek czegoś nowego. Trudne są czasy, które autor określił jako "Ogryzki" ("Grauzi"). Wąż parzy, życie staje się już niemożliwe, niemożliwie jest również umrzeć albo żyć tylko wspomnieniami, jednak rozwiązanie istnieje. Owszem, są chwile załamań i rozterek, ale nawet one nie mogą zgasić ducha poety. Zdaje on sobie doskonale sprawę, że wszystko zmierza do przodu, że jego zadaniem jest poprowadzić myśl społeczną w kierunku odkryć, a przede wszystkim przezwyciężyć myśli o śmierci.

Wciąż wielka wiara jest: życie śmierć prowadzi!
Bo życie rację ma.
Za słońcem wyżej idź! o życie walcz!19
"Wciąż wielka wiara jest"
("Vel liela tice ir")

Ciężar cierpień ludzkich, a także świadomość, że trzeba iść coraz dalej, a jeśli nadejdzie wyznaczony czas, to należy przyjąć nawet śmierć (jako konieczność wynikającą z natury rzeczy). Przemiana ta powoduje odzyskanie sił i tym sposobem życie zwycięża.

Z dzienników poety można wywnioskować, że był zwolennikiem filozofii Bergsona (élan vital). Życie fascynowało go nie tylko jako źródło radości, lecz także jako źródło śmierci. Było dla niego, w istocie swojej, tożsame ze śmiercią, bo było obrazem śmierci. Potrzebował odrodzenia. Ale żeby odrodzić się, trzeba najpierw umrzeć, a więc jednym słowem postulat Rainisa brzmi: "Żyj!"

Kolejna część cyklu poetyckiego w "Słowach węża" ma wydźwięk optymistyczny. "Wąż - nieśmiertelność" - życie jest pracą, niekończącym się dążeniem do przodu, pokonaniem wszystkich przeszkód i ciągłym wspinaniem się na szczyty. "Którędy mam pójść?" ("Par ko man iet?"), "Będzie wreszcie słuszny chód..." ("Bus diezgan klausu gaita") w każdym z tych wierszy poeta rozstrzyga swoiście zarysowane problemy dotyczące ludzkiego przeznaczenia, skupiając uwagę na konieczności służenia ojczyźnie, społeczności poprzez samodokształcanie się. Wymagania, które Rainis stawia narodowi, są wymaganiami stawianymi sobie samemu - są to żądania o pracę, walkę, obowiązki.

Ty tylko częścią życia.
Według swojego toku ono ciebie wiąże
A praca jest tym, co cię prosto zaprowadzi.20
"Którędy mam pójść"

Według Rainisa prawdziwe życie nastąpi tylko wówczas, jeśli zostanie spełnione na korzyść narodu i społeczeństwa. Życie i praca, prawda i miłość w rozumieniu poety są nierozłączne, a przeciwieństwem tego (w tej części "Słów węża") jest - śmierć i nienawiść, niesprawiedliwość i przemoc. Życie jest dramatyczną walką ze śmiercią (wiersz "Wojna przeciw śmierci!" ("Pret navi karš!"), w której człowiek z sercem przepełnionym siłą i miłością widzi narodziny nowej "prawdy" i pomaga światu pozbyć się starej "nieprawdy". W tej części tomiku bohater liryczny nieustannie objawia wolę walki, wspinania się na wyższe szczeble rozwoju, zostania częścią ludzkości, ale bez utraty własnej niepowtarzalności, z zachowaniem tożsamości.

Ty mało rozumiesz: więcej pojmować i móc!
Przeciwko śmierci wznosić ostre brzytwy!
Bo śmierć - nienawiść do życia - twoimi wrogami są.
Jesteś obrońcą życia, jego siłą napędową.21
"Obrońca życia" ("Dzives sargs")

Rainis w "Słowach węża", jak w całej twórczości, czyni siebie budzicielem ludu. Przypomina o tym, że zmiany są konieczne i jednocześnie zwraca się do ludzkości z błaganiem o czynny udział w owych zmianach. Prośba ta nie jest powiązana z walką o niepodległość, lecz została skierowana do ludu z zamiarem pobudzenia jego aktywności społecznej. Oderwanie od rodaków podczas długiego pobytu na emigracji było wielką tragedią życiową Rainisa. Gdy podsumujemy wszystko, co zostało napisane o samotności w kolejnych tomikach, zaczynając od "Ci, którzy nie zapominają" ("Tie, kas neaizmirst"), "Koniec i początek" ("Gals un sakums") i kończąc na "Słowach węża", a także w szkicach z dziennika, listach oraz innych materiałach, to stanie się jasne i zrozumiałe, jak bardzo poeta cierpiał i jaki dramat przeżywał z dala od ojczyzny, przyjaciół i znajomych oraz ile siły wewnętrznej i zaparcia potrzebował.

"Słowa węża" zarysowują sporo problemów filozoficznych. Swoisty dialog poety ze sobą jest cechą charakterystyczną tomika. Na przykład:

Duch, narodzony z substancji, nią więcej nie jest,
Lecz nadal niszczy rozwój duch,
I, odradzając się od nowa, być może duże,
A nawet największe szczęście sprawia?22
"Duch niszczyciel" ("Gars lauzejs")

Możemy wywnioskować, że mówiąc o człowieku, jako stworzeniu wyższej materii, jako niekończącym się rozwoju, Rainis opiera się na twierdzeniu, że życie przezwycięża śmierć. "Życie jest płonięciem, umieranie spłonięciem, spłonięcie - przeobrażeniem się, śmierci nie ma".23 Przeświadczenie, jakie zawiera aforyzm Rainisa przedstawiający obrazowo życie człowieka przewija się w całej jego poezji. "Słowa węża" uprzytamniają, jak ogromne znaczenie dla poety miała praca, która pokonuje nawet śmierć, ale pod warunkiem, że jest wykonywana dla całego narodu, dla całej ludzkości. Praca człowieka, pokładane w niej nadzieje, to niezawodna podstawa nieśmiertelności. Dlatego też serce poety i jego bohatera lirycznego - visgribe, "kąsane" przez węża samotności emigracyjnej oraz wyrządzonych krzywd, nie wpada w stan przygnębienia.

W trzeciej części cyklu poetyckiego "Słowa węża" uwaga bohatera lirycznego kieruje się w stronę słońca - do przyszłości. "Wąż - odnowienie, gdy żądli uzdrawia" - zaczyna się kolejna część "Słów węża". Potrzeba życia dla przyszłości, oddania siebie całego na potrzeby przyszłych pokoleń, nabierają nowego wydźwięku, odczuwa się, że bohater Rainisa nie może nie spełnić owego żądania, ponieważ bez tego nie będzie życia, nie nastąpi odrodzenie.

Rainis nazywa bohatera lirycznego w tej części "tysiąckwiatnym" drzewem, które kieruje gałęzie we wszystkie strony świata, poświęca siebie w całości i przez to staje się jeszcze piękniejsze ("Tysiąckwiatny" ("Tukstotziedis"). W wierszu "Przekwitający" ("Atziedis") poeta ukazuje "przekwitający" - "tysiącroczny dzień", mocą którego jest świadomość, że nie zaginie wykonana praca, ani nie zanikną jasne wizje przyszłości i, że następne pokolenia będą wykorzystywały owoce pracy, spełniając marzenia. Narzucony ciężar, "całe spustoszenie" i "skoki losu" mogą zniszczyć siłę fizyczną, lecz wywołany emocjonalny stan duszy zostaje nienaruszony.

Ten popęd dusza zna: i spieszy tworzyć,
Wszystko rozwijając, kieruje śmiercią życie.24
"Bez trosk" ("Bez rupem")

Niezłamana pozostaje duma poety. Spragniony miłości oraz bliskości przyjaciół podąża drogą samotności z podniesioną głową, a jego bóle stają się kwitnącymi myślami ("Duma śmierci" ("Naves lepnums"). Przezwyciężenie wspomaga wiara w siłę, moc społeczeństwa i w zwycięstwo przyszłości.

Bohater liryczny "Słów węża", to żołnierz z sercem przepełnionym miłością, z nieuniknionym pragnieniem sprawiedliwości i człowieczeństwa, z nienawiścią do wszystkiego, co niesprawiedliwe i nieziemskie. Jego los to nieodwracalne dążenie do przodu - w kierunku rozwoju; walka przezwycięża niepewność, troski i sprzeczności.

Jak widzimy, Rainis był indywidualnością związaną z tendencjami filozoficznymi i estetycznymi swoich czasów a jego poezja ma charakter optymistyczny, jest pełna witalizmu i nadziei. W jego twórczości można odnaleźć związki z filozofią Fryderyka Nietschego, Henriego Bergsona. Symbolizm Rainisa był pozbawiony pesymizmu i dekadentyzmu, wykazywał ogromną i niezniszczalną wiarę w człowieka oraz jego moc. "Słowa węża", jak spostrzegamy, są doskonałym przykładem rainisowskiej wiary w człowieka i w jego wpływ na bieg losów ludzkości.

Na zdjęciach autorka, Grób Rainisa w Rydze