Sławomir Łodziński

Współpraca regionalna i transgraniczna w
regionie Morza Bałtyckiego

Zinstytucjonalizowana współpraca transgraniczna w Europie Zachodniej ma za sobą ponad dwudziestoletnie doświadczenia, podczas gdy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej można mówić co najwyżej o jej początkach.

Ostatnie osiem lat w regionie Bałtyku były okresem intensywnego nawiązywania współpracy na poziomie lokalnym pomiędzy państwami tego regionu, co sprawiło, że żadna organizacja regionalna nie może chlubić się taką gęstością powiązań "na samym dole". Ten fakt stanowi chyba najbardziej pozytywną przesłankę dalszego rozwoju współpracy regionalnej i transgranicznej w tym regionie. Obszar nadbałtycki może stać się w przyszłości pomostem łączącym uprzemysłowioną Europę Zachodnią z Europą Środkową i Wschodnią.

Region Bałtyku

Zmiany demokratyczne i gospodarcze, jakie nastąpiły po 1989 r. w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, spowodowały nową sytuację polityczną w rejonie Morza Bałtyckiego. Powstały wówczas możliwości swobodnego rozwoju współpracy nie tylko na poziomie międzypaństwowym, ale również na szczeblu społeczności regionalnych i lokalnych. Dzisiaj współpraca ta jest ważnym oraz trwałym elementem politycznego i gospodarczego krajobrazu tego obszaru.

W skład regionu Bałtyku, określanego także m.in. mianem Europy Bałtyckiej, wchodzą następujące państwa: Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Dania, Niemcy, Polska, Federacja Rosyjska, Norwegia, Islandia, Białoruś, a także Czechy i Słowacja. Obszar regionu bałtyckiego nie jest więc jasno określony przez granice naturalne. Współpracę w jego ramach podejmują państwa nie leżące koniecznie bezpośrednio nad Morzem Bałtyckim, ale które z różnych często powodów, są zainteresowane jej rozwojem na swoim obszarze. Z punktu widzenia demograficznego, w pasie wybrzeża Bałtyku, dzielonym przez Szwecję, Finlandię, Rosję, Estonię, Łotwę, Litwę, Polskę, Niemcy i Danię, zamieszkuje bezpośrednio ok. 16 mln osób.

Natomiast cały teren regionu nadbałtyckiego, obejmujący zlewnię Bałtyku, obejmując dodatkowo tereny położone w Norwegii, Białorusi, Ukrainie, Czechach i Słowacji, liczy razem ok. 80 mln

Uwarunkowania i bariery współpracy regionalnej i transgranicznej

Na zakres i skalę współpracy regionalnej w regionie Bałtyku wpływa wiele różnych czynników, wśród których ważnymi są zarówno położenie geograficzne, doświadczenia historyczne, jak i kierunek obecnie zachodzących w nich zmian politycznych oraz społeczno-gospodarczych. Duże znaczenie ma historia tego regionu, co wyraża się obecnie m.in. w powoływaniu się na dawne związki hanzeatyckie miast bałtyckich oraz próbach jego reaktywowania. Podkreśla się tu potrzebę rozwoju związku miast, których integracja mogłaby, czy nawet wręcz powinna, wyprzedzać integrację państw i całego regionu. Z kolei takie państwa jak Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja kontynuują wielowiekową współpracę krajów nordyckich z udziałem powołanych specjalnie do tego instytucji.

Główną barierę w rozwoju współpracy regionalnej w tym regionie stanowią dysproporcje, jakie występują w potencjale gospodarczym i poziomie życia pomiędzy poszczególnymi państwami regionu. W skład regionu wchodzą bowiem zarówno kraje wysoko rozwinięte, jak i te, które lepiej lub gorzej przechodzą trudny okres zmian gospodarczych. Widać to w porównaniu wysokości dochodu narodowego brutto na jednego mieszkańca. Jeżeli wyniósł on w 95 r. w Niemczech ok. 29 700 dolarów, w Danii 33 700, w Szwecji - 26 000, w Finlandii - 24 600, to w Polsce 2450, w Estonii, Łotwie i Litwie od 1350 do 1600. Podobne dysproporcje na korzyść Niemiec występują w handlu międzynarodowym. Największym eksporterem i importerem w tym regionie są Niemcy, wielkość obrotów tego państwa przekracza sumę obrotów wszystkich pozostałych państw bałtyckich (bez Rosji). Dla RFN, Danii, Norwegii, Szwecji i Finlandii głównymi partnerami handlowymi są państwa Unii Europejskiej, zaś na stosunkach handlowych Litwy, Łotwy i Estonii, zwłaszcza w imporcie, ciążą dawne związki gospodarcze istniejące w ramach ZSRR.

Wśród barier technicznych współpracy regionalnej należy wskazać na niedostatecznie rozwiniętą sieć komunikacyjną, infrastrukturę bankową, turystyczną i telekomunikacyjną w krajach postkomunistycznych. Niezbędna jest tu przede wszystkim budowa dróg tranzytowych, rozbudowa istniejących i budowa nowych przejść granicznych. Modernizacji wymagają porty i lotniska. Niewystarczająca jest ilość wzajemnych połączeń lotniczych między dużymi miastami bałtyckimi. Geograficzne sąsiedztwo w regionie bałtyckim nie jest jeszcze jak dotąd wystarczającą przesłanką do rozwoju wzajemnych stosunków handlowych, a istniejącą sytuacja jest w dużej mierze kontynuacją stanu sprzed 1989 r.

Znaczenie mają także procesy demograficzne, które cechuje stosunkowo wysoki stopień urbanizacji oraz równoczesna duża nierównomierność w przestrzennym rozmieszczeniu osadnictwa w tym regionie. W 44 dużych miastach regionu mieszka prawie 18 mln mieszkańców, tj. ok. 41% ogółu ludności. Najgęściej zaludnione obszary znajdują się w Danii i północnych Niemczech (ponad 100 osób/km2), zaś postępując na wschód i północ gęstość zaludnienia stopniowo spada, osiągając wartość 15-20 osób/km2 w Szwecji i Finlandii.

Skala i tempo rozwoju współpracy regionalnej są także uzależnione od stabilności politycznej, na którą negatywnie wpływa nadmierne nagromadzenie wojsk i środków bojowych w regionie (szczególnie w Obwodzie Kaliningradzkim). Negatywny wpływ wywierają także napięcia narodowościowe, związane przede wszystkim z regulacjami praw mniejszości rosyjskiej (Łotwa i Estonia). Na obecną sytuację polityczną i stan bezpieczeństwa w tym regionie mają również duży wpływ skutki polityki prowadzonej przez Niemcy i Związek Radziecki w strefie Bałtyku w trakcie i po II wojnie światowej. Dodajmy, że utrzymanie stabilności politycznej w regionie Morza Bałtyckiego zależy w zasadniczy sposób od stosunków łączących kraje nadbałtyckie i Polskę z Federacją Rosyjską.

Ważną rolę, zarówno polityczną, jak i gospodarczą, w regionie Bałtyku odgrywa Obwód Kaliningradzki. Region, który w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego został oddzielony od Rosji terytoriami dwóch niepodległych państw (Polski i Litwy). Jest on traktowany jako miejsce ważne ze względów strategicznych, jako najbardziej wysunięty na zachód terytorialnie punkt Federacji Rosyjskiej. Znajduje się tu główna baza Floty Bałtyckiej (Bałtijsk), a władze rosyjskie wielokrotnie podkreślały jego znaczenie dla interesów bezpieczeństwa Rosji, zwłaszcza w kontekście rozszerzenia NATO i proantlantyckich dążeń państw nadbałtyckich. Obwód Kalingradzki z racji swojego położenia geograficznego powinien odgrywać ważna rolę jako pośrednik pomiędzy Zachodem a Rosją. Władze gospodarcze obwodu od dawna domagają się przyznania specjalnego statusu temu obwodowi oraz ulg celnych i podatkowych rekompensujących straty ponoszone w wyniku oddalenia od metropolii, ale dotychczasowe regulacje prawne nie spełniają tych oczekiwań, a nadmierna koncentracja wojsk w tym regionie komplikuje przyciąganie inwestycji zagranicznych.

Zarys kształtowania się współpracy regionalnej

Problem współpracy regionalnej w regionie Bałtyku, choć odnoszony głównie do ochrony środowiska naturalnego, stał się głównym tematem konferencji w Ronneby (Szwecja) we wrześniu 1990 r. Była to pierwsza po przemianach demokratycznych w Europie Środkowej konferencja, która skupiła przedstawicieli rządów i instytucji międzynarodowych zainteresowanych rozwojem współpracy w tym regionie. Odbyła się ona z inicjatywy premierów rządów Szwecji i Polski, a udział w niej wzięli premierzy państw nadbałtyckich, szefowie rządów Czechosłowacji i Norwegii, a także przedstawiciele Wspólnoty Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych. W trakcie konferencji podjęto decyzję o opracowaniu wspólnego programu działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego Morza Bałtyckiego oraz decyzję o powołaniu Grupy Roboczej Wysokiego Szczebla w celu przygotowania takiego programu. Konferencja zakończyła się podpisaniem Deklaracji Morza Bałtyckiego.

Przygotowanie Wspólnego Programu Bałtyckiego przez Grupę Roboczą zostało ukończone w połowie 1992 r. Program ten, zamierzony na 20 lat, koncentrował się na działaniach, które miały doprowadzić do przywrócenia stanu równowagi ekologicznej Morza Bałtyckiego, a jego adresatami były głównie państwa postkomunistyczne. Działania te obejmowały m.in. tworzenie nowych i skutecznych regulacji prawnych, działalność inwestycyjną mającą ograniczyć źródła zanieczyszczeń, tworzenie systemów zarządzania zlewniami przybrzeżnymi i terenami podmokłymi, rozwój edukacji ekologicznej itp. Program ten został częściowo zmieniony i zaktualizowany w trakcie konferencji ministrów ochrony środowiska państw europejskich, odbywającej się pod nazwą "Środowisko dla Europy", która miała miejsce w czerwcu 1998 r. w Aarhaus (Dania).

Obok problemów współpracy w dziedzinie wspólnej polityki ochrony środowiska naturalnego Bałtyku, były poruszane także i inne zagadnienia. Najszerszy zestaw celów i kierunków współpracy regionalnej został sformułowany w trakcie spotkania ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich Rady Państw Morza Bałtyckiego w Kalmarze w Szwecji w lipcu 1996 r. Został on następnie potwierdzony podczas spotkania w Rydze w lipcu 1997 r. Obejmuje on następujące programy działania:

- zacieśnienie współpracy w zakresie ochrony środowiska, poprzez m.in. budowę nowych oczyszczalni ścieków. Pomimo licznych programów działania, Bałtyk należy nadal do najbardziej zanieczyszczonych akwenów morskich;

- zintegrowanie sieci komunikacyjnej regionu Bałtyku z ogólną siecią transeuropejską - budowa tzw. pierścienia bałtyckiego. Dodatkowo postulowano zniesienie ograniczeń komunikacyjnych w zakresie przewozu osób i towarów z zachowaniem wymogów ochrony środowiska;

- zniesienie barier w zakresie przekraczania granic poprzez zharmonizowanie procedur prawnych przekraczania granic i przepisów celnych oraz poprawę stanu przejść granicznych (w tym także budowę nowych);

- harmonizacja oraz integracja celów i zadań planowania przestrzennego, przede wszystkim w odniesieniu do terenów przybrzeżnych;

- budowa trasy Via Baltica, na którą miano przeznaczyć ok. 180 mln dolarów (trasa przewiduje połączenie Helsinek z Warszawą: promem do Tallina, dalej drogą szybkiego ruchu przez Rygę i Wilno, z odnogą do Kaliningradu).

Na różnych szczeblach bałtyckiej współpracy podkreśla się ścisły związek współpracy regionalnej w strefie Bałtyku z integracją europejską, a zwłaszcza z procesem rozszerzania się Unii Europejskiej. W czasie spotkania premierów Rady Państw Morza Bałtyckiego w Visby (Dania) w maju 1996 r., ówczesny przewodniczący Komisji Europejskiej, Jacques Santer, przedstawił tzw. Inicjatywę Bałtycką. Została ona potwierdzona podczas II Szczytu Rady Państw Morza Bałtyckiego, który się odbył w Rydze w styczniu 1998 r. Inicjatywa przewiduje wspólne projekty Unii oraz państw Europy Środkowej i Wschodniej o łącznej wartości 950 mln euro do 1999 r. (w ramach realizowanych unijnych programów PHARE, TACIS i INTERREG) - od infrastruktury drogowej (Via Baltica) po kursy językowe dla mniejszości rosyjskiej w republikach bałtyckich, aby ułatwić integrację Rosjan w tych krajach. W zakresie współpracy transgranicznej, Inicjatywa, obok poparcia na rzecz realizowanych już programów rozwoju regionalnego, zobowiązywała się do udzielenia pomocy finansowej w zakresie tworzenia ułatwień w przekraczania granic państwowych (głównie poprzez harmonizację prawa oraz poprawę infrastruktury przejść granicznych).

Podczas szczytu Państw Rady Morza Bałtyckiego w Rydze w styczniu 1998 r. można było jednak zauważyć pewną ewolucję celów współpracy. Ochrona środowiska naturalnego Bałtyku, a także rozbudowa sieci transportu i komunikacji, które przyświecały współpracy regionalnej na samym początku, zaczęły ustępować powoli miejsca sprawom społecznym (szczególnie przeciwdziałanie bezrobociu) oraz walce z przestępczością zorganizowaną.

Kontynuacją szczytu ryskiego była konferencja ministrów gospodarki i przemysłu państw bałtyckich, która odbyła się w Gdańsku w marcu 1998 r. Głównym jej celem była integracja systemów energetycznych (sieci energetycznej) w ramach specjalnego projektu "Pierścień Bałtycki" (projekt nadzoruje specjalny komitet). Ma on zajmować się integracją systemów energetycznych oraz poszerzeniem współpracy w wymianie (handlu) energią między krajami położonymi nad Bałtykiem.

Ważnym wynikiem współpracy państw nadbałtyckich było opracowanie "Agendy 21 dla Bałtyku" (w skrócie: "Bałtyk 21"). Dokument ten nawiązuje do "Globalnego Programu Działania - Agenda 21", przyjętego podczas konferencji ONZ "Środowisko i Rozwój" (Rio de Janeiro, czerwiec 1992 r.). "Agenda 21 dla Bałtyku" zakłada trwały i zrównoważony rozwój całego regionu Morza Bałtyckiego. Podczas siódmej z kolei sesji Rady Państw Morza Bałtyckiego w lipcu 1998 r. przyjęto dokument "Bałtyk 21", który ma wyznaczać kierunki współpracy regionalnej na najbliższe trzy dekady.

NCz 30 (569)